Quảng Bình Quan: Di sản văn hóa lịch sử oai hùng

Quảng Bình Quan, di tích lịch sử cấp quốc gia, là biểu tượng của Quảng Bình, thu hút du khách bởi giá trị lịch sử và nghệ thuật kiến trúc độc đáo.

Nằm giữa lòng thành phố Đồng Hới, Quảng Bình Quan không chỉ là biểu tượng của Quảng Bình, mà còn là điểm đến hấp dẫn cho du khách. Kiến trúc độc đáo được phục dựng lại mang đến cho du khách cơ hội khám phá lịch sử và check-in ấn tượng. Nằm ngay trên Quốc lộ 1A, Quảng Bình Quan rất thuận tiện cho du khách ghé thăm. Nơi đây còn được gọi với nhiều cái tên khác nhau, như cửa vào dinh Quảng Bình hay Cổng Bình Quan, mỗi cái tên đều ẩn chứa một câu chuyện riêng.

Quảng Bình Quan, với kiến trúc độc đáo, là biểu tượng của Quảng Bình và cũng là một nét kiến trúc độc đáo của Việt Nam, thể hiện sự tinh tế và sáng tạo trong nghệ thuật xây dựng.

Khám phá Động Thiên Đường, một kỳ quan thiên nhiên ngoạn mục với hệ thống hang động đẹp mê hồn, ẩn chứa vẻ đẹp hoang sơ và kỳ bí. Du khách sẽ được trải nghiệm một hành trình phiêu lưu đầy ấn tượng, khám phá những hang động lung linh huyền ảo, chiêm ngưỡng vẻ đẹp kỳ vĩ của thiên nhiên.

Quảng Bình: Cảnh quan và đời sống trước Cách mạng tháng Tám 1945

Trước Cách mạng tháng 8-1945, Quảng Bình Quan (phía đường Đức Ninh) được bao bọc bởi hào ngoài thành, cầu gạch bắc qua hào. Nơi ngã ba giữa đường Đức Ninh và Cầu Rào (ngày xưa là đường thiên lý và đường thượng đạo thời chúa Nguyễn) ẩn chứa một truyền thuyết về âm hồn trên một nghĩa địa lớn.

Quảng Bình Quan, một biểu tượng lịch sử của Đồng Hới, đã trải qua nhiều biến cố. Năm 1954, quân đội Pháp phá hủy công trình này khi rút lui. Nhà nước ta sau đó đã xây dựng lại nó gần như nguyên bản. Tuy nhiên, năm 1965, chiến tranh phá hoại đã khiến Quảng Bình Quan bị máy bay Mỹ đánh phá nghiêm trọng. Hiện nay, nhân dân thị xã Đồng Hới và Nhà nước đã chung tay phục chế lại di tích lịch sử này, góp phần giữ gìn nét văn hóa độc đáo của vùng đất Quảng Bình.

Luỹ Đâu Mâu – Nhật Lệ, dài hơn 3.000 trượng, ẩn chứa bí mật về ba cửa quan, trong khi sử sách chỉ ghi nhận hai. Cửa quan thứ ba, bí ẩn và chưa được khai phá, là dấu ấn lịch sử cần được khám phá.

Dinh Quảng Bình có cửa vào được gọi là Quảng Bình Quan, hay còn được người dân quen gọi là Cổng Bình Quan.

Cổng Lý Chính Đại Quan Môn, được vua Minh Mạng đổi tên thành Võ Thắng Quan, người dân thường gọi là Cổng Thượng.

Cửa Thủ Ngự, một công trình kiến trúc cổ xưa tại cửa biển Nhật Lệ, đã không còn tồn tại, để lại tiếc nuối cho hậu thế.

Di sản Quảng Bình: Gọi tên theo cách riêng

Quảng Bình Quan, công trình lịch sử ẩn chứa nhiều bí ẩn về nguồn gốc và niên đại. Liệu nó có từ thời Đào Duy Từ xây lũy hay từ khi vua Minh Mạng xây dựng công trình bằng gạch đá? Nếu có từ thời Đào Duy Từ, tên gọi và vị trí của nó là gì? Liệu nó có nằm ở vị trí hiện tại của Quảng Bình Quan được phục chế theo phác thảo ban đầu hay không? Những câu hỏi này vẫn còn là đề tài tranh luận của các nhà nghiên cứu.

Sử Triều Nguyễn ghi rõ ràng, Quảng Bình Quan, vốn có tên là Lý Chính Đại Quan Môn, trước đời Minh Mạng thứ 6 (1826), chưa có tài liệu nào đề cập đến việc nó từng được gọi là Võ Thắng Quan.

Minh Mạng cho xây dựng lại, đổi tên Võ Thắng Quan, một công trình kiến trúc mang ý nghĩa lịch sử.

Lý Chính là sự kết hợp của hai làng cổ: Chính Thỉ (nay là phường Trung Nghĩa) và Minh Lý (nay là phường Thuận Lý), tạo thành hai phường Nam Lý, Bắc Lý hiện nay.

Quảng Bình Quan, dù mang tên gọi nào trước kia, chắc chắn thuộc tuyến phòng thủ Lũy Đâu Mâu – Nhật Lệ, ra đời cùng thời với Lý Chính Đại Quan Môn (Võ Thắng Quan) và giữ vị trí chiến lược hiện nay. Nơi đây là điểm giao nhau của hai con đường Thiên Lý và Thượng Đạo, tuyến giao thông huyết mạch của các triều đại Lý, Trần, Hồ, Lê, Nguyễn, là cửa ngõ quan trọng vào Đàng Trong.

Để xác định niên đại của Quảng Bình Quan so với việc xây gạch ở đời Minh Mạng, cần xem xét tuyến đường giao thông thời Trịnh – Nguyễn. Nếu tuyến đường từ Động Hải vào dinh Quảng Bình và tiếp tục vào Phú Xuân đi qua Quảng Bình Quan, thì niên đại của Quảng Bình Quan sẽ trước việc xây gạch.

Sách Phủ Biên Tạp Lục của Lê Quý Đôn ghi chép:

Hành trình từ Nghệ An vào Nam, vượt qua dãy núi Hoành Sơn hùng vĩ, men theo con đường ngoằn ngoèo xuyên qua các xã Thuần Thần, Phù Lưu, châu Bố Chính, rồi rẽ về hướng đông, đến làng Lũ Đăng nơi dòng sông Gianh hiền hòa chảy qua. Tiếp tục hành trình, qua xã Cao Lao, vượt qua núi Lệ Đệ với những dặm đường gập ghềnh. Rẽ về hướng đông nam, men theo con đường mòn, qua An Phúc, Thiên Lộc, đến thôn An Lão, xã Lương Xá, nơi được người dân địa phương gọi là Chợ Đón, điểm giao thoa của ba con đường: Đường Giữa, Đường Thượng và Đường Dưới. Đường Thượng bắt đầu từ Cao Lao, Đường Dưới từ Lý Hòa, cùng hội tụ tại Chợ Đón. Tiếp tục hành trình, qua các xã, đến trước chùa Phúc Tự, du khách sẽ bước vào một không gian linh thiêng, yên bình. Nếu muốn sang sông Động Hải để đến huyện Khang Lộc, Lệ Thủy, một con đường rộng rãi, chạy dài bất tận dẫn du khách đến vùng đồng bằng mênh mông. Còn nếu không sang sông, mà rẽ về hướng hữu, men theo Đường Thượng, chỉ một vài dặm đường, đến núi Ông Hồi, qua Trường Dục, du khách sẽ đến Dinh Trạm, nơi lưu giữ những dấu ấn lịch sử hào hùng.

Khúc sông Động Hải mà Lê Quý Đôn nhắc đến chính là đoạn sông Cầu Dài, nơi sông Lệ Kỳ và Nhật Lệ hợp lưu. Nơi đây cũng là điểm nối giữa hai đoạn lũy Đâu Mâu – Nhật Lệ, một địa điểm chiến lược quan trọng trong lịch sử.

Nằm ở cửa ngõ phía Nam, bến đò Quảng Bình, hay còn gọi là đò Động Hải, từng là điểm trung chuyển qua sông Cầu Dài, con đường huyết mạch nối Bắc – Nam. Trước khi cầu được xây dựng, hành khách phải qua phà để tiếp tục hành trình. Quảng Bình Quan, nằm cách Cầu Dài vài trăm mét về phía Bắc, là điểm giao nhau của hai con đường huyết mạch Thượng và Thiên Lý, như Lê Quý Đôn đã ghi chép.

So với đường Thiên Lý hay đường cái quan xưa, tức là tuyến đường từ Chợ Đón vào Động Hải, đường Quốc lộ 1A hiện nay có những điểm khác biệt.

Con đường Thiên Lý thời Trịnh – Nguyễn, xuất phát từ Chợ Đón (Hoàn Lão) hướng về làng Lộc Đại (Lộc Ninh), đi qua miếu Ông Cọp (nay là vị trí Bệnh viện Cu Ba – Đồng Hới) băng qua cánh đồng Xóm Làng, thôn Minh Lý (phường Nam Lý), rồi đến Cầu Rào (bến xe Đồng Hới) chạy dọc theo ngoại vi thành Quảng Bình (đồn Động Hải hay thành Động Hải), cuối cùng xuyên qua cửa Quảng Bình Quan trước khi đến Cầu Dài. Đường phân luồng hiện nay gần giống với tuyến đường cổ này nhưng không đi qua Quảng Bình Quan.

Ngày nay, Quốc lộ 1A khi đến ngã ba Bệnh viện Cuba rẽ về hướng đông, băng qua cánh đồng làng Trấn Ninh (nay là phường Đồng Phú), đến cống Phóng Thủy (Ba Vĩ xưa) lại rẽ về hướng nam, xuyên thẳng vào nội thành Đồng Hới (đồn Động Hải xưa). Đường đi qua hai cửa Bắc Môn, Nam Môn (nay là cầu), lướt qua mặt sau Quảng Bình Quan và kết thúc tại Cầu Dài.

Trong thời Trịnh Nguyễn phân tranh, con đường Thiên Lý khi đến Động Hải nằm ngoài thành, buộc phải đi qua Quảng Bình Quan để đến Cầu Dài.

Ngày nay, Quốc lộ 1A nối tiếp con đường Thiên Lý xưa, đi xuyên qua thành phố, băng qua cầu Nam Môn (thay thế cửa thành xưa) và chạy dọc theo phần phía sau Quảng Bình Quan, trước khi đến Cầu Dài.

Dưới thời chúa Nguyễn, người từ Nam Bố Chính hay phương Bắc muốn vào dinh Quảng Bình phải trải qua hai con đường: Đường bộ đi qua cửa Quảng Bình Quan, trình giấy tờ rồi ngược ra cửa Nam Môn để vào thành. Đường thủy thì ghé thuyền ở cửa Nhật Lệ, trình giấy tờ tại cửa quan Thủ Ngự, sau đó được phép lên bến cửa Đông để vào thành.

Bằng chứng lịch sử về hệ thống giao thông thời Trịnh – Nguyễn cho thấy vị trí hiện nay của Quảng Bình Quan chính là địa điểm xưa kia, nơi đây từng đóng vai trò kiểm soát con đường dẫn vào dinh Quảng Bình. Việc vua Minh Mạng xây dựng lại bằng gạch đá chỉ là hành động phục chế và nâng cao giá trị thẩm mỹ của di tích này cho phù hợp với thời đại của ông. Sau khi Minh Mạng lên ngôi, đất nước đã bước vào thời bình, không còn nhu cầu xây dựng thêm lũy mới hay công sự mới.

Dù không còn là con đường Thiên Lý chính như thời Trịnh Nguyễn, Quốc lộ 1A chạy lướt bên trong Quảng Bình Quan, khiến nhiều người nhầm tưởng nó không liên quan đến giao lưu Bắc Nam. Thực tế, phía sau lưng Quảng Bình Quan nằm ngay trên lề đường Quốc lộ 1A, chắn ngang trục đường Mẹ Suốt với một công viên nhỏ, tạo nên sự nhầm lẫn về mặt tiền của di tích lịch sử này. Nhiều người thậm chí còn lầm tưởng Quảng Bình Quan được xây mặt xuống bờ sông Nhật Lệ.

Khác với suy nghĩ thông thường, Quảng Bình Quan không chỉ đơn thuần là một cửa kiểm soát. Như sách Đại Nam Nhất Thống Chí đã ghi chép, nó còn sở hữu một bức thành ngoài kiên cố, đóng vai trò là công sự chiến đấu. Quai thành này nằm về phía trước mặt, hướng về phía tây, tức là hướng con đường hiện nay dẫn đến Đức Ninh.

Luỹ Đâu Mâu – Nhật Lệ tại Động Hải (nay là Đồng Hới) đóng vai trò phòng tuyến quan trọng, phải chận đón quân Trịnh từ Bắc vào. Tuy nhiên, đường giao thông Bắc Nam khi đến dinh Quảng Bình lại đi theo hướng tây xuống. Do đó, Quảng Bình Quan phải xây mặt tiền hướng tây, không thể để đường Thiên Lý ở phía sau lưng. Nếu không, phòng tuyến sẽ mất tác dụng, vô nghĩa trong việc chặn cản quân địch.

Di tích lịch sử Quảng Bình Quan hiện nay đã ghi đúng ba chữ Hán trước mặt cửa, khẳng định mặt tiền của cửa quan nằm về phía đường Mẹ Suốt và Quốc lộ 1A. Bởi lẽ, phía cổng thành di tích không có chữ nào được khắc, đồng thời có tam cấp dẫn lên vọng lâu ở phía này.

Quảng Bình Quan có mối liên hệ chiến lược quan trọng với hai di tích lịch sử khác tại Đồng Hới, đó là thành Quảng Bình và cửa Nhật Lệ, tạo thành một hệ thống phòng thủ vững chắc cho vùng đất này.

Khám phá vẻ đẹp quyến rũ của thành phố Đồng Hới – điểm đến du lịch lý tưởng.

Một tuần bao trọn Quảng Bình

Quảng Bình Quan, công trình mang đậm dấu ấn lịch sử và nghệ thuật, là điểm đến không thể bỏ qua khi du lịch Quảng Bình. Nằm ngay trung tâm thành phố Đồng Hới, du khách dễ dàng ghé thăm và chiêm ngưỡng biểu tượng văn hóa đặc trưng của mảnh đất Quảng Bình.

Khám phá Đồng Hới với hành trình city tour kết hợp tham quan Bảo tàng Quảng Bình, Thành Đồng Hới, Quảng trường Hồ Chí Minh và Tượng đài Mẹ Suốt, mang đến trải nghiệm văn hóa và lịch sử phong phú.