Kiến Giang và Hội Bơi Trải Lệ Thủy: Văn Hóa và Sức Sống
Dòng Kiến Giang mềm mại, hiền hòa chảy giữa lòng Lệ Thủy không chỉ tô điểm cho bức tranh quê hương thêm phần thơ mộng mà còn là mạch nguồn cảm hứng bất tận cho thi ca, nhạc họa. Nơi đây, mảnh đất sinh dưỡng người con ưu tú của dân tộc, Đại tướng Võ Nguyên Giáp, còn khắc sâu vào tâm trí du khách thập phương một ấn tượng khó phai. Nhưng điều đặc biệt hơn cả, chính là sự gắn kết sâu sắc giữa dòng sông ấy với một lễ hội độc đáo, thấm đẫm bản sắc văn hóa Lệ Thủy: Lễ hội đua thuyền, hay dân gian quen gọi là hội bơi trải.
Dưới ánh nắng rực rỡ, bờ sông Kiến Giang mỗi dịp hội đến lại rộn ràng tiếng hò reo, cổ vũ nhiệt tình của biển người đổ về chiêm ngưỡng những màn so tài kịch tính trên sóng nước.
Nguồn gốc sâu xa của hội đua thuyền Lệ Thủy đến nay vẫn còn là một ẩn số thú vị. Dù những câu chuyện truyền miệng qua bao thế hệ đã phác họa nên một lịch sử lâu đời, nhưng mốc thời gian khai sinh chính xác của lễ hội đặc sắc này vẫn chưa được xác định rõ ràng. Tuy vậy, những dấu vết lịch sử quý giá và những suy luận logic dựa trên bối cảnh văn hóa đã hé lộ những gợi mở về thời điểm hình thành của nó.
Trong cuốn “Ô châu cận lục”, một công trình khảo cứu công phu về địa lý và phong tục Thuận Hóa xưa của Tiến sĩ Dương Văn An, đã ghi lại hình ảnh “Sang xuân mở hội đua thuyền với nhiều trai thanh gái lịch” khi miêu tả về Bình Giang, tức dòng Kiến Giang ngày nay. Dương Văn An, người con của Lệ Thủy, sinh năm 1494, đỗ đạt và làm quan dưới triều Mạc. Chi tiết này là một minh chứng đắt giá, cho phép chúng ta suy đoán rằng hội đua thuyền ở Lệ Thủy đã có mặt ít nhất từ trước nửa sau thế kỷ XV.
Bước sang trang sử mới sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, hội đua thuyền toàn huyện lần đầu tiên được tổ chức, trùng với niềm vui kỷ niệm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9/1946. Từ đó, ngày này trở thành ngày hội truyền thống, in sâu vào nếp sống văn hóa của người dân Lệ Thủy. Sau chiến thắng Điện Biên Phủ lẫy lừng (1954), người dân Phong Thủy đã đưa thuyền từ căn cứ Bang – Rợn về mở hội ăn mừng chiến thắng, ngay cả khi bóng dáng quân Pháp còn chưa tan hết ở Tuy Lộc. Trong những năm tháng kháng chiến chống Mỹ gian khổ, hội đua vẫn âm thầm diễn ra hai lần, một lần tại xã An Thủy năm 1970 và một lần toàn huyện năm 1973, chào đón Tổng Bí thư Lê Duẩn về thăm quê hương.
Bảo tồn phát triển lễ hội truyền thống
Ngày đất nước thống nhất, non sông liền một dải, hội đua thuyền Lệ Thủy càng thêm phần náo nhiệt, trở thành một sự kiện thường niên được mong chờ. Có những năm, số lượng thuyền đua lên đến hàng chục chiếc, cả nam và nữ cùng nhau tranh tài. Để tăng thêm phần kịch tính, nhiều năm ban tổ chức còn chia thành vòng loại buổi sáng và chung kết buổi chiều. Thậm chí, có những mùa hội, do số lượng thuyền quá đông, cuộc đua phải chia thành hai tốp xuất phát ở thượng và hạ tiêu, tạo nên một khung cảnh sôi động, chưa từng có.
Nếu xưa kia, mỗi tổng chỉ có vài ba thuyền tham gia, thì ngày nay, tinh thần thượng võ đã lan tỏa đến từng làng quê. Mỗi làng đều tự hào có một đội “Thuyền bơi” của nam và một đội “Đò đua” của nữ. Hai tên gọi ấy không chỉ thể hiện sự phân biệt về phương tiện mà còn ngầm khẳng định sự ganh đua bình đẳng giữa hai giới trong môn thể thao truyền thống này. Hội bơi trải, đua đò đua, có thể nói, là ngày hội lớn nhất, rộn ràng nhất trong năm của người dân Lệ Thủy. Nơi đây, vùng đất chiêm trũng quanh năm đối mặt với hạn hán và ngập lụt, người dân gửi gắm vào hội đua niềm mong ước về một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Sự chuẩn bị cho ngày hội lớn này luôn được mỗi làng chú trọng. Những chiếc thuyền cũ được đưa về bến sông để tu sửa trước cả tuần hoặc mười ngày khai hội. Những trai tráng khỏe mạnh, dẻo dai được lựa chọn kỹ lưỡng để trở thành tay chèo. Họ được thông báo về luật lệ, cấp phát trang phục và miệt mài tập luyện. Trong những ngày ấy, tiếng lợn kêu, bò rống vang vọng khắp làng trên xóm dưới, vừa là lễ vật cúng tế, vừa là nguồn dinh dưỡng bồi đắp sức mạnh cho các chàng trai. Về màu sắc trang phục, ngày xưa những làng có người làm quan to thường được ưu tiên chọn màu trước. Ngày nay, mọi thứ dân chủ hơn, các làng tự chọn màu áo cho đội mình, miễn sao không trùng lặp.
Những chiếc thuyền đua ngày xưa thường là những chiếc thuyền chở hàng, chở lúa quen thuộc. Người dân gọi đó là “bơi đò ngang”. Nhưng khi hội đua ngày càng được tổ chức quy mô, những chiếc thuyền đua cũng được đầu tư công phu hơn. Đây là khâu then chốt, quyết định đến thành bại của mỗi đội. Những người thợ sơn tràng lành nghề được cử lên rừng chọn những cây gỗ quý, thẳng dài để đóng thuyền. Theo các bậc cao niên, chiều dài mỗi thuyền bơi thường không quá 15 mét. Gỗ huỳnh, gỗ dỗi được ưu tiên lựa chọn bởi sự nhẹ nhàng nhưng vẫn đảm bảo độ bền chắc. Thuyền được đóng theo những “mực thước” riêng của từng người thợ, sao cho thon dài nhất có thể, giảm tối đa lực cản của nước. Xưa, người ta không dùng đồng hồ để đo tốc độ mà quan sát trên bờ, xem thuyền đi “ốp 3” hay “ốp 4”. “Ốp 3” nghĩa là khi một nhịp chèo xuống, mái chầm của người ngồi trước cũng là nhịp của người thứ ba, còn “ốp 4” là nhịp của người thứ tư. Thuyền “ốp 4” dĩ nhiên sẽ nhanh hơn, nhưng điều này không chỉ phụ thuộc vào sức mạnh của người chèo mà còn ở kỹ thuật đóng thuyền tài ba của người thợ.
Nhịp bơi của người Lệ Thủy cũng rất đa dạng: mái khoan (khoan xắp, khoan nhặt) và mái lăn. Việc lựa chọn nhịp nào phụ thuộc vào đặc điểm của con thuyền. Với đường đua dài gần 20km từ Mũi Viết lên cồn Soi rồi về chợ Thùi, nhịp mái khoan thường được ưu tiên để tiết kiệm sức lực. Mái lăn chỉ dành cho những đội có lực lượng sung mãn, bền bỉ. Mỗi thuyền thường có khoảng 27 tay chèo, cùng với người đánh mõ, người tát nước, hai lái chính và một lái đề, tổng cộng hơn 30 người. Thành tích của mỗi đội không chỉ dựa vào thuyền tốt, người khỏe mà còn cần có bộ phách lái tài ba, điều khiển khéo léo để về đích đầu tiên.
Những người thợ “bắt đò” ở Lệ Thủy đều là những nghệ nhân tài hoa. Xưa kia, làng Phúc Lộc có ông Hương, An Xá có ông Khoán Trẹo, Mai Hạ có ông Lanh nổi tiếng khắp vùng. Ngày nay, số người còn giữ được nghề này không nhiều, nhưng vẫn còn đó những cái tên như ông Võ Cừ và ông thợ Duy, những người đã góp phần làm nên những chiếc thuyền vô địch.
Qua bao mùa hội, nhiều tên làng, tên thôn đã đi vào lịch sử đua thuyền Lệ Thủy như Vinh Quang, Hồng Thủy, Mỹ Lộc Hạ, Xuân Lai, Xuân Giang, Đại Phong. Đặc biệt, thuyền bơi thôn Mỹ Lộc Thượng từng sáu lần liên tiếp giành chức vô địch, vinh dự nhận cúp luân lưu vĩnh viễn.
Tháng Tám về, dòng Kiến Giang lại ngân vang tiếng mõ, tiếng trống hội đua. Lễ hội đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân Lệ Thủy, chứa đựng sức sống mãnh liệt, niềm lạc quan và khát vọng vươn lên. Không chỉ vậy, hội đua thuyền truyền thống vào dịp Quốc khánh 2/9 còn lan tỏa mạnh mẽ đến các vùng lân cận, trở thành một hoạt động văn hóa tinh thần vô giá, mang đậm bản sắc Lệ Thủy. Như nhiều người đã nhận xét, sự náo nhiệt và tình yêu của khán giả Lệ Thủy dành cho môn đua thuyền là một kỷ lục khó nơi nào sánh bằng.
Mỗi khi ngày Quốc khánh 2/9 đến, người dân Lệ Thủy dù ở đâu cũng hướng về quê hương, về ngày hội độc đáo, niềm tự hào riêng có của mảnh đất và con người xứ Lệ.